Zabudowa Wrocławia

Historycznie, podobnie jak większość miast europejskich, Wrocław uzyskał swobodę rozwoju terytorialnego na początku XIX wieku i dopiero od tego momentu można rozpatrywać rozwój zespołów mieszkaniowych tworzących pewne odrębne jednostki przestrzenne. Pod koniec lat 20. istniała już struktura administracyjna wyznaczająca granice poszczególnych osiedli we Wrocławiu.

Granice miasta zostały powiększone w latach 50. i 70. XX wieku, nadając miastu nowoczesny kształt administracyjny. Czterdzieści osiem dzielnic wyznacza granice administracyjne Wrocławia, utworzonych jako jednostki pomocnicze gminy uchwałą Rady Miejskiej Wrocławia nr XX/110/91 z 20 marca 1991 roku. Granice osiedli precyzuje uchwała nr XX/419/16 Rady Miejskiej Wrocławia z 21 stycznia 2016.

Różny podział Wrocławia na obszary

Jednocześnie jednak miasto Wrocław ma 77 różnych obszarów miejskich.. Jest to podział jednostek bilansowych wykorzystywanych przez miejskie służby planistyczne, dla których gromadzone są dane demograficzne oraz dane o stanie rozwoju miasta.. Z kolei Główny Urząd Statystyczny i Centralny Ośrodek Dokumentacji Geodezyjnej i Kartograficznej (CODGiK) zbierają dane dotyczące Wrocławia w systemie 579 obwodów statystycznych, dla których kryterium wielkości liczby mieszkań i liczby ludności nie więcej niż 2700 osób i 999 mieszkań.

Odrębne działy obejmują obwody szkół podstawowych i gimnazjów, które są silnie związane z funkcjonowaniem osiedli. Jeszcze inne podziały miasta odnoszą się do 7 okręgów wyborczych do Rady Miasta. Przywoływany do dzisiaj podział Wrocławia na 5 dzielnic (Stare Miasto, Śródmieście, Krzyki, Psie Pole, Fabryczna) przestał obowiązywać w marcu 1991 roku (Uchwała RM Nr XX/11/91), jednak nadal bywa używany przez rozmaite instytucje publiczne jak na przykład sądy rejonowe, ZUS czy urzędy skarbowe.

Odra ukształtowała Wrocław

Według Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego Wrocławia (Zipser et al. 2006) struktura funkcjonalno-przestrzenna miasta opiera się na czterech nakładających się na siebie układach: układzie równoległych do rzeki Odry pasm, układzie zespołów dzielnicowych, układzie koncentracji działalności usługowych oraz systemie terenów zielonych i otwartych. Układ pasmowy budują usytuowane przemiennie względem siebie pasma mieszkalne i pasma aktywności gospodarczej. Pasma te, biegnące na kierunku północny-zachód-południowy-wschód, na linii mniej więcej równoległej do linii Odry, poprzecinane są terenami o odmiennym charakterze, przez co mają charakter „ławic”. Układ tworzy obecnie sześć pasm mieszkalnych oraz trzy pasma aktywności gospodarczej.

Siedem dzielnic Wrocławia

Drugi układ Wrocławia składa się z siedmiu zespołów dzielnicowych, osiedli mieszkaniowych i innych zespołów zabudowy. Wyróżniono siedem zespołów dzielnicowych. Centralnie zabudowanym obszarem miasta jest zespół Śródmieście.. Kolejne cztery zespoły koncentrycznie przylegające do niego: Krzycki, Gądowski, Karłowicki i Oławski powiązane są ze Śródmiejskim Zespołem Dzielnicowym poprzez sieć ulic promieniście z niego wybiegających. Karłowicki Zespół Dzielnicowy jest oddzielony od Śródmiejskiego Zespołu Dzielnicowego silną barierą Starej Odry i kanałów żeglugowych i powiązany poprzez cztery mosty drogowe oraz dwa kolejowe, zaś zespoły dzielnicowe Krzycki, Gądowski, Karłowicki i Oławski są powiązane ze sobą poprzez Obwodnicę Śródmiejską. Ostatnie dwa zespoły, zespoły dzielnicowe Leśnicki i Psiego Pola, położone są peryferyjnie w strukturze miasta, przy czym Zespół Dzielnicowy Psiego Pola jest bardzo słabo powiązany z resztą miasta poprzez jeden most na rzece Widawie, natomiast Leśnicki Zespół Dzielnicowy wiąże się Gądowskim Zespołem Dzielnicowym poprzez ciągi ulic o kierunku wschód – zachód.

Trzy ośrodki usługowe we Wrocławia

Trzeci układ składowy struktury funkcjonalno-przestrzennej to system koncentracji usług, który tworzą trzy ośrodki planowane i rozbudowywane. Pierwsza, największa i najważniejsza koncentracja, to wielkomiejskie Centrum Wrocławia. Drugą dużą koncentrację działalności usługowych, w Studium nazwaną Biegunem Południowym, planuje się w rejonie węzła „Bielany”. Na zachodnim ramieniu obszaru miejskiego powstanie trzecia duża koncentracja usług w rejonie węzła AOW „Kosmonautów”. Proponuje się lokalizację w nim dużego kompleksu rekreacyjno-sportowego. Kolejnym elementem układu koncentracji usługowych są ośrodki obsługujące poszczególne zespoły dzielnicowe (Zipser i in. 2006).

Tereny zielone we Wrocławiu

System terenów zielonych i otwartych Wrocławia składa się z głównie z dużych powierzchniowo skupisk zieleni połączonych ze sobą węższymi pasami. Studium wyróżnia następujące elementy systemu:

– pasma terenów wzdłuż rzek przepływających przez miasto wraz z przylegającymi do nich kompleksami terenów zielonych, w szczególności wzdłuż rzek: Odry i Oławy, Widawy i Dobrej, Bystrzycy,

promieniście ukształtowane pasma zieleni, w tym kliny: Wojszycki-Tarnogajski, Południowy, Kleciński, Oporowski, Muchoborski, Jerzmanowski, Ratyński, Stabłowicki, Pustecki, Widawski, Zakrzowski, Kłokoczycki, Pawłowicki,
duże kompleksy leśne, w tym lasy: Ratyński, Leśnicki, Mokrzański, Janowski, Rędziński, Lesicki, Pilczycki, Osobowicki, Zakrzowski,
obszary sportowe i rekreacyjne z przewagą zieleni.

Udział terenów zieleni w tkance miejskiej nie jest wysoki. Tereny te zajmują ogółem nieco ponad 17% powierzchni miasta. Wszystkie rodzaje terenów zieleni wypoczynkowej w mieście, z wyjątkiem ogrodów działkowych, nie osiągają pożądanych wielkości – według kryteriów zachodnioeuropejskich. Wrocław posiada około połowę zalecanej zieleni ogólnodostępnej. W kategorii zieleni – obiektów sportowych Wrocław spełnia wprawdzie standardowe wymagania (2,5 m2 /1 M), jednak wiele obiektów sportowych cechuje ograniczona dostępność lub słaba dostępność komunikacyjna. Wskaźnik terenów ogólnodostępnej zieleni miejskiej, takiej jak parki i zieleńce obniża się – między innymi z 12,9 m2 przypadających na jednego mieszkańca w 2000 r. do 9,9 m2 w 2003 r. Przy założeniu wskaźnika 13,5 m2 na mieszkańca, niedobory zieleni parkowej wynoszą około 200 ha. Największe niedobory zieleni parkowej występują w centralnej części miasta oraz w osiedlach wielorodzinnej zabudowy mieszkaniowej. Większość zespołów mieszkaniowych w mieście znajduje się poza optymalną, 500-metrową strefą dojścia pieszego do terenów zieleni parkowej, co uniemożliwia wielu mieszkańcom zaspokojenie potrzeb rekreacyjnych.

Położenie Wrocławia w Pradolinie Odry wyznacza podstawowe cechy układu przestrzennego miasta opartego na strukturze pasmowej, gdzie pasma układają się równolegle do rzeki Odry. Rzeki, nad którymi położone jest miasto (Odra i jej dopływy – Bystrzyca, Oława, Ślęża, Widawa), stanowią kanwę systemu przyrodniczego miasta i, z tego punktu widzenia, odgrywają bardzo pozytywną rolę krajobrazową i ekologiczną, a także społeczną – stanowiąc podstawę terenów rekreacyjnych miasta. System zieleni tworzą, z jednej strony, wspomniane pasma zieleni nadrzecznej, z drugiej – pasma o charakterze, w przybliżeniu, klinowym uzupełniające ten układ. Pomimo wartościowych kulturowo obiektów zieleni o znaczeniu ogólnomiejskim lub dzielnicowym odgrywających istotną rolę zarówno w systemie zieleni miejskiej, jak i dla rekreacji mieszkańców ilość tych terenów jest zbyt mała. Możliwości rekreacji mieszkańców dają także liczne obiekty i ośrodki sportowe o różnych funkcjach, inne tereny zieleni (lasy, ogrody działkowe) posiadają dla rekreacji mieszkańców mniejsze znaczenie. W tej sytuacji szczególnie istotne jest właściwe zagospodarowanie terenów osiedli stanowiących dla mieszkańców podstawowe miejsce rekreacji codziennej. Zaznaczyć należy, że położenie miasta w dolinie Odry ma także inne implikacje. Brak dostatecznej liczby przepraw mostowych utrudnia komunikację i wpływa na obniżenie dostępności oraz powiązań funkcjonalnych, zwłaszcza peryferyjnych części miasta. Ponadto z rzekami związane są tereny o znacznie obniżonej przydatności na cele mieszkaniowe. Aspekt ten nie został uwzględniony przy planowaniu rozbudowy miasta w okresie powojennym. W efekcie powstał szereg osiedli w zachodniej i wschodniej części miasta usytuowanych w niekorzystnych warunkach lub wręcz na terenach zalewowych.

Osiedla śródmiejskie Wrocławia

Aż trudno uwierzyć, że założenia śródmiejskie sięgają XIX wieku. Niektóre z nich mają jeszcze wcześniejszą historię i charakteryzują się centralną lokalizacją w mieście.

Są gęsto zaludnione, a mieszkalnictwo i inne działania są mieszane.

Powszechnym rodzajem zabudowy urbanistycznej jest blok urbanistyczny – zespół zabudowy, który na zewnątrz ma zazwyczaj funkcję reprezentacyjną, a od wewnątrz funkcje użytkowe. Pierzejowa zabudowa wzdłuż ulic i placów jest dominującym sposobem formowania przestrzeni publicznej.

W wielu dzielnicach mieszkaniowych w centrum miasta znajdują się ważne punkty orientacyjne i obiekty. Należą do nich parki, uniwersytety, teatry, muzea, szpitale i więzienia. Znajdują się tu również obiekty handlowe o charakterze rozrywkowym lub turystycznym oraz tereny związane z produkcją lub transportem.

Często zdarza się, że centra usług znajdują się wyłącznie na placach handlowych lub ulicach.

Przykłady: Ołbin, Nadodrze, Kleczków, Przedmieście Oławskie, Huby, Plac Grunwaldzki, Stare Miasto

Osiedla kameralne Wrocławia

Struktury są zróżnicowane i zaspokoją potrzeby różnych typów rodzin, w tym domów jednorodzinnych i wielorodzinnych. Gęstość zaludnienia jest umiarkowana, co oznacza, że będzie wystarczająco dużo miejsca dla ludzi i rzeczy, a wykorzystanie gruntów jest wysokie, co oznacza, że w posiadłości nie ma zbyt wiele niewykorzystanych gruntów.

Małe osiedla charakteryzują się charakterystycznym układem przestrzennym (czytelna i dobrze rozwinięta hierarchia przestrzenna, czytelny i zrozumiały układ geometryczny) oraz bogaty program funkcjonalny (szkoła, przedszkole, przychodnia, lokalny ośrodek usługowy z podstawowymi usługami komercyjnymi, ośrodek sportowy, tereny zielone i rekreacyjne, itd.).

Typowa forma centrum usługowego to ważniejsza ulica/plac z usługami wbudowanymi w zabudowę mieszkaniową. Kształtowanie przestrzeni publicznej odbywało się głównie poprzez zabudowę pierzejową wzdłuż ulic i placów.

Niektóre osiedla są zaplanowane od początku, z jasno określoną strukturą, ale w wielu innych nie ma centralnej lokalizacji, która kształtuje nieruchomość.

Niewiele jest łatwo dostępnych obiektów użyteczności publicznej i komercyjnych.

Przykłady: Grabiszynek, Oporów, Sępolno, Biskupin, Zalesie, Pawłowice, Karłowice, Krzyki, Borek, Księże Małe, Krzyki, Karłowice, Muchobór Wielki

Osiedla blokowe Wrocławia

Kompletne lub prawie kompletne osiedla wielorodzinne. Gęstość zaludnienia i użytkowanie gruntów są wysokie.

Typowym materiałem na budynki mieszkalne są budynki prefabrykowane o zwartym układzie i dość kompletnej strukturze funkcjonalnej. Znajduje się tu szkoła, przedszkole, przychodnia, lokalny ośrodek usługowy z podstawowymi usługami handlowymi, ośrodek sportowy, tereny zielone i rekreacyjne.

Typowy układ przestrzenny ukształtowany przez dowolnie aranżowaną zabudowę mieszkaniową i towarzyszące obiekty usługowe. Struktura przestrzenna osiedla jest z reguły czytelna i przejrzysta, czasem jednak brakuje jej rozpoznawalnej hierarchii. Kształtując przestrzeń publiczną poprzez swobodnie kształtowane formy otwarte, przestrzenie otwarte zazwyczaj pozwalają na wydzielenie obszarów dedykowanych aktywności mieszkańców i innych użytkowników miasta.

Centrum usługowe w postaci wydzielonej struktury przestrzennej wkomponowanej w układ zabudowy mieszkalnej.

Obiekty usługowo-handlowe występują zazwyczaj w formie wydzielonych obiektów.

Przykłady: Popowice Południe, Zakrzów, Zawidawie, Gaj Północ

Osiedla mieszkaniowe wielorodzinne niekompletne Wrocławia

Osiedla wielorodzinne są niekompletne ze względu na ich niedawne wybudowanie lub niewielkie rozmiary i peryferyjne położenie. Gęstość zaludnienia i użytkowanie gruntów są wysokie.

Zespoły zabudowy wielorodzinnej charakteryzujące się wyraźnym, spójnym kształtem przestrzennym w stosunku do układu ulic i zabudowy, ale pozbawione typowych elementów wyposażenia osiedlowego – brak wielu typowych elementów wyposażenia osiedlowego (szkoła, przedszkole, przychodnia, lokalny ośrodek usługowy z podstawowymi usługami komercyjnymi, ośrodek sportowy, tereny zielone i rekreacyjne, itd.).

Przyjmuje się, że sytuacja ta jest przejściowa ze względu na rozdrobnienie przestrzenne miasta; osiedla te wciąż „czekają” na swoją kolej na wyposażenie w obiekty użyteczności publicznej, a ich często niewielkie rozmiary nie generują wystarczającego popytu na usługi komercyjne, jednak horyzont czasowy owej tymczasowej sytuacji może być dosyć odległy. Część osiedli ma możliwość korzystania z usług rozwijanych w sąsiednich osiedlach.

Przestrzeń publiczna osiedli pozostaje nieokreślona i niespójna, gdyż niektóre osiedla są częściowo lub całkowicie ogrodzone. Powszechny jest brak miejsc centralnych określających strukturę osiedla.

Centra usług są niewykształcone, prymitywne i występują w różnych formach: od niekompletnej ulicy handlowej po luźno rozmieszczone wolnostojące obiekty usługowe.

W odniesieniu do nowych osiedli mieszkaniowych charakterystyczna jest również bardzo duża intensywność zabudowy oraz zauważalny brak terenów otwartych w obrębie osiedla, częściowo rekompensowany faktem, że często niezabudowane, niezabudowane tereny rozciągają się w sąsiedztwie.

Przykłady: osiedle „Cztery Pory Roku” w rejonie ulicy Vivaldiego, osiedle w rejonie ulicy Zwycięskiej, osiedle w rejonie ulicy Przyjaźni, osiedle w rejonie ulicy Piwnika-Ponurego, osiedle „Olimpia Port” w rejonie ulicy Swojczyckiej.

Osiedla mieszkaniowe jednorodzinne niekompletne Wrocławia

Osiedla o charakterze jednorodzinnym, które nie są kompletne ze względu na fakt, że powstały stosunkowo niedawno lub proces ich powstawania nie jest zakończony, ze względu na swoje izolowane lub peryferyjne położenie a także ze względu na sposób powstawania, polegający na indywidualnych procesach inwestycyjnych. Gęstość zaludnienia jest niska, a stopień użytkowania gruntów zróżnicowany.

Zespoły zabudowy jednorodzinnej, charakteryzujące się wyraźnym i spójnym kształtem przestrzennym w stosunku do układu ulic i zabudowy, ale pozbawione wielu typowych elementów wyposażenia osiedlowego. (szkoła, przedszkole, przychodnia, lokalny ośrodek usługowy z podstawowymi usługami komercyjnymi, ośrodek sportowy, tereny zielone i rekreacyjne, itd.).

Przyjmuje się, że sytuacja ta jest przejściowa ze względu na przestrzenne rozdrobnienie miasta. Osiedla te wciąż „czekają” na swoją kolej na wyposażenie w obiekty użyteczności publicznej i ich niska gęstość zaludnienia. Mimo zajmowanej niekiedy dużej powierzchni nie generuje wystarczającego popytu na usługi komercyjne. Horyzont czasowy dla tej tymczasowej sytuacji może być jednak dość odległy. Część osiedli ma możliwość korzystania z usług rozwijanych w sąsiednich osiedlach.

Pomimo wyraźnie zarysowanego układu ulic, przestrzeń publiczna na osiedlach charakteryzuje się często niską jakością wyposażenia i brakiem przejrzystości hierarchicznej. Powszechny jest brak miejsc centralnych określających strukturę osiedla.

W odniesieniu do nowych osiedli mieszkaniowych charakterystyczna jest również duża intensywność zabudowy i zauważalny brak terenów otwartych w obrębie osiedla, częściowo rekompensowany faktem, że często niezabudowane, niezabudowane tereny rozciągają się w sąsiedztwie.

Przykłady: Ołtaszyn, Wojszyce, Widawa, Maślice Małe, Strachocin-Wojnów

Osiedla małomiasteczkowe Wrocławia

Zespoły trzech dawniej samodzielnych małych miasteczek charakteryzujących się własną rozwiniętą strukturą przestrzenną – czytelnym układem ulic, placów i zabudowy oraz rozbudowanym w stosunku do osiedla programem funkcjonalnym obejmującym np. szpital czy zespół pałacowo-kulturalny środek. Gęstość zaludnienia jest umiarkowana, a stopień użytkowania gruntów zróżnicowany.

Budynki mieszkalne o różnym charakterze i układzie - od osiedli miejskich po zabudowę jednorodzinną.

Centrum usługowe jest zwykle zlokalizowane w centrum dawnego niezależnego miasta, zazwyczaj jako ulica/plac handlowy. Wyjątkiem jest Brochów, który takiej struktury nie posiada.

Zabudowa pierzejowa wzdłuż ulic i placów jest dominującym sposobem kształtowania przestrzeni publicznej w centralnych częściach małomiasteczkowych osiedli.

Przykłady: Brochów, Leśnica, Psie Pole

Dawne wsie Wrocławia

Zespoły mieszkaniowe zbudowane na bazie dawnych wsi, nadal charakteryzujące się rozpoznawalnym wiejskim układem przestrzennym (domowa, owalna, rozwidleniowa, wielodrogowa itp.) z reliktami dawnej zabudowy lub zabudowy, jak folwark czy staw. Gęstość zaludnienia i użytkowanie gruntów są niskie.

Typowe jest odizolowane lub peryferyjne położenie w strukturze miasta.

Część dawnych wsi charakteryzuje się dość kompletnym programem funkcjonalnym, ale zazwyczaj brakuje co najmniej jednego, a często kilku elementów pożądanego wyposażenia osiedli (szkoła, przedszkole, przychodnia, lokalny ośrodek usługowy z podstawowymi usługami komercyjnymi, ośrodek sportowy, tereny zielone i rekreacyjne, itd.).

Centrum usług zwykle w postaci szczątkowej, jako pojedyncze usługi wbudowane w budynki mieszkalne jednorodzinne lub budynki wolnostojące.

Przestrzeń publiczna dawnych wsi, mimo wyraźnie zarysowanego układu ulic, charakteryzuje się zazwyczaj niską jakością wyposażenia i brakiem przejrzystości hierarchicznej. Niewykorzystany jest potencjał miejsc centralnych określających strukturę wsi.

Związki z rolnictwem są często widoczne w strukturze działalności i układzie przestrzennym.

Przykłady: Jerzmanowo-Jarnołtów, Lipa Piotrowska, Kowale, Świniary, Bieńkowice